آب، در لغت به معنای رواج و رونق، عزّت و آبرو، لطافت و قدر، قیمت و فیض، عطا و رحمت،… به کار رفته است. در تعریف آن گفتهاند: مایعی شفاف و بیبو است که حیوان از آن میآشامد و نبات به وسیله آن تازگی و تری میگیرد.
آب در متون اسلامی، جایگاه رفیعی دارد و درباره این اکسیر زندگی، سخن بسیار و آثار و احکام و آداب بیشمار آمده است که شرح آن خود، کتابی بزرگ میطلبد .
آب و اهمیت آن در قرآن
آب در قرآنکریم با واژه «ماء» ۶۳ بار به کار رفته و توجّه ویژهای به آن شده است. همچنین در منابع روایی اسلام درباره این نعمت بزرگ خدادادی، روایات ارزندهای نقل شده است که این حجم زیاد آیات و روایات، بیانگر اهمیت این آینه آثار سبز خداوند در گستره حیات است.
قرآنکریم در آیات زیادی ریشه زندگى، هم در منشأ و پیدایش و هم در صحنه هستى و تداوم حیات را از آب میداند. و نیز آغاز آفرینش انسان را از آب دانسته است:
«وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرًا…» و اوست که از آب بشری آفرید. (سوره فرقان آیه ۵۴ )
«وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ» و هر چیز زندهای را از آب پدید آوردیم. (سوره انبیا آیه ۳۰ )
«اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَابًا فَیَبْسُطُهُ فِی السَّمَاء کَیْفَ یَشَاء وَیَجْعَلُهُ کِسَفًا فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ؛
خدا آن کسی است که بادها را میفرستد تا ابرها را در آسمان به حرکت درآورد سپس آن ها را در پهنه آسمان آنگونه که بخواهد میگستراند و بعد متراکم میسازد. آنگاه قطرههای باران را میبینی که از لابهلای آن خارج میشوند. پس آن را (به کشتزار) هر یک از بندگانش بخواهد میرساند تا آن ها شادمان شوند. ( سوره فرقان آیات ۴۸ و ۴۹)
«وَ هُوَ الَّذِی یرْسَلَ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء طَهُورًا. لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَهً مَّیْتًا وَنُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَأَنَاسِیَّ کَثِیرًا؛
و او خدایی است که بادها را برای بشارت پیشاپیش رحمت خود فرو فرستاد و از آسمان آبی برای شما نازل کردیم تا با آن باران زمین خشک و مرده را زنده سازیم و آنچه آفریدیم از چهارپایان و آدمیان بسیاری را سیراب گردانیم.(سوره اعراف آیه ۵۷)
آّب در روایات
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرموده اند:
«کُلُّ شَیءٍ خَلَقَ مِنَ الماء» همه چیز از آب خلق شد.
همچنین فرمودند :
«طَعمُ الماءِ طَعمُ الحَیاه» طعم آب، طعم زندگی است.
امام صادق علیه السلام فرمودند:
«مزه آب، مزه زندگی است؛ »
امام صادق علیه السلام به مُفَضَّل بن عمر می فرماید:
«ای مفضّل! بدان که اساسیترین نیاز زندگی مادی انسان آب است و نان. بنگر که خداوند چگونه در این دو تدبیر کرده است: نیاز انسان به آب بیش از نیازش به نان است؛ زیرا انسان آب را هم برای خوردن استفاده میکند و هم برای وضو، غسل، شستشوی لباسها، سیرابسازی حیوانات و آبیاری باغ و مزارع؛ ازاینرو، آب به قدری فراوان است که خرید و فروش نمیشود.»
همچنین فرموده اند: «زمین را قوامی نیست، مگر به آب.»
آب مایه طهارت وپاکیزگی
قرآنکریم میفرماید:
«وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا» ما آب پاک و پاککننده را از آسمان فرو فرستادیم. (سوره فرقان آیه ۴۸)
در روایات نیز همین تعبیر «طَهُور» آمده است:
«فالماءُ طَهُورٌ لکلِّ شیء»
در روایات اسلامی به مسلمانان توصیه شده است که هرگاه برای تطهیر یا وضو نگاهشان به آب افتاد بگویند:
«ألحَمدُلِلِّهِ الَّذی جَعَلَ اللهُ طَهُوراً وَ لَم یَجعَل نَجِساً» ؛
سپاس خدای را که آب را «طَهُور» قرار داد (پاک و پاک کننده) و آن را پلید قرار نداده است.
از امام صادق علیه السلام نقل شده است:
«چهار چیز چهره را روشن و نورانی میکند که یکی از آنها نگاه کردن به آب جاری است.»
امام کاظم علیه السلام فرمود:
نگاه به آب جاری چشم را جلا داده و به روشنایی آن میافزاید.
هیچ مسلمانی نمیتواند به طواف خانه خدا بپردازد، جز آن که زمینه آن را با آب فراهم آورده باشد و نیز تماس با خطوط قرآنکریم جایز نیست، مگر این که قبلاً با آب زلال تماس گرفته باشد.
صرفه جویى در مصرف آب
در آموزههای زندگیساز اسلام، اسراف ممنوع و حرام است؛
قرآن کریم به صراحت درباره صرفهجویی آب و مدیریت مصرف آن می فرماید: «و آن خدایی که از آسمان آبی به قدر و اندازه نازل میکند..«
«کُلُوا وَاشرَبُوا ولا تُسرِفُوا إنَّهُ لایُحِبُ المُسرِفین»
(از نعمت های خدا بخورید و بیاشامیدو) اسراف مکنید که خداوند اسرافکاران را دوست نمی دارد.(سوره اعراف آیه ۳۱)
اسراف، مصداق های گوناگونی دارد، مانند: اسراف در خوردن و آشامیدن، دور ریختن غذاهای اضافی، خرج کردن هزینه های گزاف برای تجمل و تزیین و تشریفات بی محتوا و استفاده بیش از حد از آب در وضو یا غسل. بر همین اساس، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند:
«فِی الوُضوءِ إسرافٌ و فی کُلِّ شَىءٍ إسرافٌ»؛
«در وضو نیز اسراف هست؛ در هر چیزى اسراف وجود دارد»
رسول گرامی اسلام، از راهی میگذشت که «سعد» را در حال وضو گرفتن دید. فرمود:
«ای سعد! اسراف مکن»؛
سعد گفت: ای پیامبر خدا! آیا در وضو هم اسراف است؟ حضرت فرمود:
«آری، اگر چه وضو گرفتن در آب رودخانهای باشد.»
رسول اکرم صلی الله علیه وآله در جایی دیگر فرمودند:
«الوُضوءُ بِمُدِّ و الغُسلُ بِصاعٍ و سَیَأتی أقوامٌ بَعدی یَستَقِلّونَ ذلِکَ فَاُولئکَ عَلى خِلافِ سُنَّتی؛ »
«مقدار آب وضو یک مُدّ(۷۵۰ گرم) است و مقدار آب غسل یک صاع(۳ کیلو) است و بعد از من مردمی می آیند که این مقدار آب را کم می شمارند؛ این مردم بر خلاف سنّت من هستند.»
همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند:
«سَتَکونَ فِی هذِهِ الاُمَّهِ قَومٌ یَعتَدونَ فِی الطَّهُورِ»
به زودى در این امّت گروهى پدید خواهند آمد که در استفاده از پاک کننده ها زیاده روى مى کنند.
امام صادق علیه السلام فرمودند:
«إنَّ القَصدَ أمرٌ یُحِبُّهُ اللّه َ ـ عَزَّوَجَلَّ ـ و إنَّ السَّرَفَ یُبغِضُهُ . . . و حَتّى صَبُّکَ فَضلَ شَرابِکَ؛ »
میانه روى چیزى است که خداى ـ عزّوجلّ ـ آن را دوست دارد و اسراف را ناخوش مى دارد . . . حتّى دور ریختن زیاده نوشیدنیت.
همچنین از آن حضرت نقل شده که فرمود:
«إِنَّ لِلَّهِ مَلَکاً یَکْتُبُ سَرَفَ الْوَضُوءِ کَمَا یَکْتُبُ عُدْوَانَه»
برای خداوند متعال فرشته ای است که اسراف وضو را می نویسد، همان گونه که نقصان و کم گذاشتن آن را می نویسد.
امام صادق علیه السلام فرمودهاند:
«صرفهجویی کاری است که خداوند آن را دوست میدارد و اسراف عملی است که خداوند از آن بیزار است حتی دور ریختن هسته میوه؛ زیرا آن هسته برای کاری همچون کاشتن مفید است و نیز دور ریختن باقیمانده آب آشامیدنی نیز اسراف است.»
شخصی در درباره پایین ترین موارد اسراف از امام صادق علیه السلام پرسید، حضرت فرمودند:
«أدنَى الإسرافِ هِراقَهُ فَضلِ الإناءِ»
کمترین اندازه اسراف، دور ریختن ته مانده ظرف (غذا یا آب) است.
روایت است امام صادق علیه السلام فرمودند :
«کُونُوا دُعاهََ النّاسِ بِأَعمالِکُم، وَلا تََکُونُوا دُعاهً بِأَلسِنَتِکُم»
به وسیله کردار شایسته و اعمال نیک خود راهنما و راهبر مردم به سوی فضیلتها شوید و تنها دعوتگر زبانی نباشید.
سیره و دیدگاه های علما و مراجع عالیقدردر صرفه جویى در مصرف آب
امام خمینی(ره)، در پاسخ به یک استفتاء چنین فرمودند:
سؤال: زیادهروى در مصرف آب و برق در صورتى که موجب کمبودهایى در سطح عمومى شود چه حکمى دارد؛ به خصوص که دولت اسلامى بر صرفه جویى تأکید نموده است؟
جواب: زیادهروى به نحو غیرمتعارف حرام است و چنانچه موجب اتلاف و ضرر باشد، موجب ضمان است.
مقام معظم رهبری معتقدند که مردم را باید عملاً به ساده زیستی دعوت نمود و خودشان در صف مقدم این دعوت هستند. حجتالاسلام و المسلمین محمدی گلپایگانی میگوید: با اینکه مقام معظم رهبری میتوانند از همه امکانات مادی بهرهمند شوند، سطح زندگی خصوصی ایشان از سطح زندگی یک شهروند معمولی پایینتر است. معظملَه علاوه بر این که از یک زندگی معمولی سطح پایین بهره میبرند، دائماً به مسؤلان سفارش می کنند: «مواظب زندگی خود باشید. اسراف نکنند.»
مقام معظم رهبری در صرفه جویی و دوری از اسراف در مصرف آب فرمودند:
اسراف، یک بیماری اجتماعی است. یکی از موارد اسراف، اسراف در آب است.